به گزارش پایگاه اطلاع رسانی پژوهشکده مطالعات راهبردی حوزه و روحانیت، با تلاش حجج اسلام آقایان حسن ناصرخاکی، امیر آقاجانلو و جمعی از همکاران، پژوهشی پیرامون «رشته های اسلامی و حوزوی در دانشگاه ها» صورت پذیرفته و به همت «پژوهشکده مطالعات راهبردی حوزه و روحانیت» در قالب کتابی تحت همین عنوان به چاپ رسیده است. گزیده ای از مطالب این اثر در ادامه تقدیم می گردد.
حوزه های علمیه مرکز اصلی علوم اسلامی بوده و به عنوان قلب معارف اسلام، به طور سنتی آموزش، پژوهش و توسعه علوم اسلامی را برعهده داشته اند. اما در دوره جدید به دلایلی دانشگاه ها نیز متولی تدریس و پژوهش در این علوم شدند. توسعه رشته های محض حوزوی نظیر فقه، تفسیر و فلسفه از سویی و رشته هایی که به سمت اسلامی شدن حرکت کرده اند مانند مدیریت اسلامی و اقتصاد اسلامی از سوی دیگر، اتفاق قابل توجهی در دانشگاه‌ها است که لازم است ملاحظات و لوازم مربوط به آنها مورد نظر قرار گیرد.
در این تحقیق پس از بیان کلیات تحقیق، یک پیشینه تاریخی از وضعیت علوم حوزوی-اسلامی در دوره معاصر عرضه گردیده، آنگاه به تفصیل، گزارشی از وضعیت آماری این رشته ها در سال های اخیر ارائه شده است.
منظور از دانشگاه در این بررسی شامل دانشگاه های دولتی، دانشگاه آزاد، دانشگاه پیام نور و دانشگاه های غیرانتفاعی است. لازم به ذکر است برخی دانشگاه ها مانند دانشگاه مفید، باقرالعلوم(ع) و جامعه المصطفی العالمیه(ص) که از طریق آزمون‌های اختصاصی طلاب، اقدام به جذب دانشجو می نمایند، از شمول بررسی این تحقیق خارج هستند.
رشته های علوم حوزوی بررسی شده در این کتاب شامل آن دسته از رشته هایی هستند که ماهیت حوزوی داشته و به طور مستقیم مرتبط با دانش‌هایی هستند که در حوزه های علمیه ارائه می شوند. رشته های علوم انسانی با گرایش اسلامی نیز عمدتاً شامل رشته های دانشگاهی می شوند که در عنوان آن ها گرایش اسلامی قید شده است؛ مثل اقتصاد اسلامی، بانکداری اسلامی، اندیشه سیاسی در اسلام و نظایر آن.
برای گردآوری و تحلیل اطلاعات در این پژوهش از روش کمّی و تحلیل داده های مراکز مربوطه استفاده شده است. داده‌های این پژوهش از دو منبع یعنی سازمان سنجش و مؤسسه پژوهش و برنامه ریزی آموزش عالی وزارت علوم جمع آوری شده است.
سؤال اصلی در این تحقیق آن است که «وضعیت رشته های حوزوی و اسلامی دایر در دانشگاه های کشور چگونه قابل تحلیل است؟». همچنین سوالات فرعی که در پژوهش حاضر بدان پاسخ داده شده است، عبارتند از:
- رشته های اسلامی و حوزوی موجود در دانشگاه ها کدامند؟
- ظرفیت پذیرش هریک از این رشته ها در انواع دانشگاه ها و در مقاطع مختلف چگونه است؟
- میزان دانشجوی پذیرش شده و ظرفیت خالی مانده هریک از این رشته ها در مقاطع مختلف چگونه است؟
- وضعیت هیأت علمی مرتبط با این رشته ها چگونه است؟
- با توجه به داده های موجود، وضعیت رشته های مورد نظر در دانشگاه ها چگونه قابل تحلیل است؟
- سیاست ها و راهبردهای مناسب برای بهبود وضعیت این رشته ها چیست؟
دیدگاه نویسندگان این است که برنامه ریزی درباره رشته های اسلامی موجود در دانشگاه ها نیازمند ترسیم دقیق وضع موجود و دسترسی به اطلاعات درباره آنها است. لذا انجام این طرح نقطه آغازی برای شکل گیری سامانه دقیق رصد این رشته ها در کشور و گامی در جهت بهبود سیاست‌گذاری در عرصه نظام آموزش عالی کشور است.
هدف از این طرح ارائه گزارشی تحلیلی-توصیفی از وضعیت رشته های حوزوی و اسلامی در دانشگاه‌ها و ارائه پیشنهاداتی به منظور بهبود وضعیت آنها است و با توجه به بررسی صورت گرفته، چنین طرحی تاکنون در سایر مراکز اجرا نشده است.
نویسندگان این کتاب بر این عقیده اند که حوزه های علمیه، مرکز اصلی علوم اسلامی بوده و به طور سنتی آموزش و پژوهش در عرصه علوم اسلامی را برعهده داشته اند. همچنین حوزه های علمیه به علت نفوذ در میان مردم و جایگاه علمی و نظری متناسب با نیازها و پرسش‌های جامعه، نقش تعیین کننده ای در مناسبات علمی و اجتماعی داشته اند. اما از اواسط قاجاریه با شکل‌گیری نهادهای علمی جدید و دوپاره شدن نظام علمی کشور شاهد تغییراتی در این امر هستیم.
دولت پهلوی نیز که با زمینه‌سازی فرهنگی از طریق مطبوعات و حمایت روشنفکران و تحصیل‌کردگان غرب به قدرت رسیده بود، به توسعه و گسترش نظام آموزشی جدید و حذف نظام آموزشی حوزه‌های علمیه و هضم دانش‌های قدیم در نظام آموزشی جدید پرداخت.
در این کتاب آمده است که با کنار گذاشته شدن رضاخان توسط انگلیسی ها و به مسند نشاندن فرزندش محمدرضا، در سال 1320 فضای جدیدی برای همه اقشار جامعه، احزاب و حوزه های علمیه و روحانیت باز شد و در عین حال فضای آموزش عالی کشور نیز گسترش یافت.
پس از شروع نهضت امام خمینی(ره) و شکل‌گیری قیام 15 خرداد و وقایع پس از آن، رژیم پهلوی تصمیم به اصلاح حوزه گرفت که در قالب «دانشگاه اسلامی» مطرح شد. زمزمه های اولیه تأسیس چنین دانشگاهی در زمانی که امام بعد از سخنرانی معروف روز عاشورای خود دستگیر و بازداشت گردیدند، به وجود آمد. در یکی از اسناد در خصوص هدف از آن اقدام چنین آمده است: «تأسیس یک دانشگاه بزرگ مذهبی، تا به این طریق حوزه های علمیه که در حقیقت به صورت کانون هر نوع تحریکات و اقدامات ضددولتی گردیده است، مسدود و این قبیل فعالیت ها شدیداً زیر کنترل دولت قرار گیرد». ناگفته پیدا است که هدف اصلی از تأسیس این دانشگاه، زیر سلطه درآوردن روحانیون بود. این تحرکات مورد مخالفت علمای دین قرار گرفت و بازتاب منفی نیز در میان مردم پیدا کرد.
در این پژوهش به تحولات پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز اشاره شده است. یکی از مهمترین این تحولات، طرح موضوع «وحدت حوزه و دانشگاه » از سوی امام خمینی(ره) پس از دیدار مدرسان و طلاب حوزه علمیه و دانشجویان عضو دفتر تحکیم وحدت حوزه و دانشگاه با امام در سال 1359 است. امام در ابتدای بیاناتشان در این دیدار، اهمیت وحدت حوزه و دانشگاه را یادآور شده و فرمودند: «چه مجلس شورانگیزی است و چه اجتماع مبارکی! یک روز بود که دانشگاه و حوزه های علمیه نه آنکه از هم جدا بودند، جَوّی به وجود آورده بودند که با هم شاید دشمن بودند. نه دانشگاهی تحمل روحانی را داشت و نه روحانی تحمل دانشگاهی. اساس هم این بود که دو قشری که با اتحادشان تمام ملت متحد می شوند را ازهم جدا نگه دارند و باهم مخالفشان کنند تا ملت اتحاد پیدا نکند. بحمدالله در این نهضت اسلامی، این انقلاب اسلامی، این تحول بزرگ حاصل شد که هیچ یک از این دو طایفه خودشان را از دیگری ان‌شاء الله جدا نمی دانند. آن وحشتی که دانشگاهی ها از معمم داشتند و آن وحشتی که معممین از دانشگاهی ها داشتند، به اذن خدای تبارك و تعالی مرتفع شد و حال شما برادران دانشگاهی و برادران روحانی در کنار هم برای رفع مشکلات و برای به پیروزی رساندن انقلاب مجتمع هستید.»
نکته دیگری که پس از انقلاب اسلامی قابل توجه است و در این کتاب بدان پرداخته شده، تأسیس دانشگاه ها و مؤسسات آموزش عالی حوزوی و ورود رشته های دانشگاهی به نهادهای حوزوی است. در این کتاب همچنین به گسترش رشته های اسلامی و حوزوی در دانشگاه ها اشاره گردیده و به صورت تفصیلی، آماری از این رشته ها و تعداد دانشجویان، اساتید و اعضای هیئت علمی در رشته های مختلف پرداخته شده است. بر این اساس در مجموع 64 رشته کارشناسی، 116 رشته در مقطع کارشناسی ارشد و 73 رشته در مقطع دکتری به عنوان رشته های مورد هدف در این تحقیق، مورد بررسی قرار گرفته است.
