به گزارش پایگاه اطلاع رسانی پژوهشکده مطالعات راهبردی حوزه و روحانیت، کتاب «حوزه و آینده معنویت های نوپدید»، برگرفته از محتوای دو نشست ناظر به مباحث آینده‌پژوهی معنویت‌های نوپدید و روند معنویت‌گرایی است که به میزبانی پژوهشکده مطالعات راهبردی حوزه و روحانیت برگزار گردیده و به همت این پژوهشکده در قالب کتابی با همین عنوان به نگارش درآمده است.

یکی از موضوعاتی که در پژوهشکده مطالعات راهبردی حوزه و روحانیت همواره مورد توجّه بوده، مباحث ناظر به آینده پژوهی است و در میان موضوعات آینده پژوهانه، تاملّات علمی در باب آینده معنویّت از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. آنچه در این کتاب نگاشته شده، محتوای دو جلسه برگزار شده در پژوهشکده مطالعات راهبردی حوزه و روحانیت با موضوع آینده پژوهی معنویت است که با حضور اساتید خبره و صاحب نظر در این مبحث به دبیری مدیر محترم پژوهشکده، جناب حجت الاسلام والمسلمین میرمعزی در تاریخ اول و پانزدهم آبان ماه 1399 برگزار گردیده است. اساتید حاضر در این نشست ها حجج اسلام والمسلمین آقایان ملکی، عالم‌زاده نوری، کوهی‌اصفهانی، مظاهری سیف، عرب، حسن‌زاده، الهی‌نژاد، نجفی و دکتر شاکرنژاد، دکتر شهبازی و نیز سرکار خانم دکتر اردبیلی بودند که به بیان نظرات کارشناسی خود پیرامون موضوع نشست‌‌ها پرداختند. گزارشی از محتوای این اثر در ادامه تقدیم می گردد.

تحلیلی از ایجاد معنویت های نوپدید

در بخش ابتدایی کتاب، در تحلیلی مختصر آمده است: تغییر سبک زندگی و روش تأمین نیازهای حیاتی انسان، تنها در ساحت نیازهای مادی محدود نشده و ابعاد معنوی و روحانی او را نیز در برگرفته است. معنویت و احساس نیاز به منبع آرامش و ارتباط با غیب، نیازی واقعی و عمیق است که حتی تغییر سبک زندگی و بروز پدیده های مدرن و تکنولوژیک نیز نتوانسته، آن را از فهرست نیازهای ضروری، خارج کند. انسان معاصر نیز با پی بردن به این ویژگی تلاش کرده است تا گونه هایی از معنویت های غیردینی و متناسب با فضای مادی انگارانه زندگی را طراحی و اجرا کند.

از این رو لازم است که متولیان برنامه ریزی و مدیریت حوزه با یک سیستم پیش‌نگرِ برآمده از آینده پژوهی، با این کلان روندها روبه رو شوند؛ در غیر این صورت نخواهند توانست در این موج سهمگین تاب آورده و ناگزیر تسلیم این حرکت اجتماع‌پایه قدرتمند خواهند شد.

گرایش برخی از افراد، به ویژه جوانان به معنویت های هم‌سو با تمتعات بی حد و حصر مادی، رونق گرایش های معنوی صوفیانه و درویش‌مآبانه در جامعه، فهم التقاطی برخی طلاب از معنویت های نوپدید، شکل گیری محافل معنوی جنسیتی و متناسب با فضای زنانه، بروز معنویت «تفکر نوین» بر پایه انسان محوری در قالب پروژه های خودشکوفایی و بروز نشانه هایی از مرجعیت یابی معنویت گرایان غیردینی در بحران هایی مانند کرونا از جمله نشانه های این تحلیل است.

چالش های حوزه در مواجهه با معنویت گرایی و معنویت های نوپدید

تغییر صف بندی اجتماعی و غلبه معنویت گرایان بر دینداران مناسکی و سنتی، تضعیف جایگاه و مرجعیت اجتماعی حوزه علمیه، تحریف اسلام و مقهور شدن معنویت دینی در برابر فضاسازی های دین رحمانی، بروز و شکل گیری ادیان فردساخته، رواج و تعمیق فردگرایی و خودگرایی، ضعیف و نابود شدن ظواهر و مناسک دینی، پدید آمدن امکان راهبری اجتماعی برای معنویت‌گرایان غیردینی، تضعیف ساختارها و سازمان های دینی در جامعه، مشروعیت یافتن بی اعتبارسازی نهاد دین در جامعه، غلبه التقاط و قرائت مدرن از معنویت و عرفان اسلامی و تردید و بحران در هویت طلبگی از جمله چالش هایی است که مواجهه غیرعالمانه و غیردقیق با این مسئله، دامن گیر حوزه علمیه می گردد.

بسترهای اجتماعی و حوزوی ایجاد معنویت های نوپدید

در بخش بعدی این کتاب به موضوع بسترهای اجتماعی و حوزوی ایجاد معنویت های نوپدید پرداخته شده و نیازهای جدید پاسخ داده نشده معنوی، آزادی و قدرت عمل جریان‌های وارداتی معنویت، تغییر ذائقه معنوی از مناسک محوری به معنویت مفهومی و ذهنی، گونه های نوین معنویت در قالب ابزارها و رسانه های جدید و امکانات آن ها و دیگر نظایر، به عنوان بسترهایی برای ایجاد معنویت های نوپدید شمرده شده است.

در ادامه این کتاب، از ظاهرگرایی در تبیین و تشریح دین، معرفت انگاری و غفلت از ابعاد احساسی و عاطفی معنویت، ضعف بنیه علمی و کمبود آگاهی و اطلاعات بخشی از جامعه حوزوی درباره ابعاد معنوی دین و کم توجهی به بعد معنوی و معرفتی میراث علوم و متون دینی به عنوان زمینه های بروز چالش در این حوزه نام برده شده که قابل بازشناسی و تمرکز است.

مهمترین عناصر تأثیرگذار بر آینده روندهای آغاز شده در معنویت

در بخش دیگر این کتاب، به اولویت شناسی نگرش های معنوی براساس ظرفیت مسأله شدن در آینده، توجه و ضریب دادن به مقابله عاطفی و احساسی و مدیریت انگیزه های فرا روانشناختی در قیاس با تقابل های نظری و فکری، تمرکز بر جریان‌سازی معنوی در جامعه با «معنویت انقلابی» و حرکت های جهادی و مناسک فراگیر اجتماعی، مواجهه روشنگرانه، عادلانه و عقلانی به جای انفعال و رسمیت دادن و یا تقابل متعصبانه و تهی از منطق، توجه به کارکردهای معنوی مناسک دینی و تقویت آن در عین احتراز از غلطیدن به وادی نگاه کارکردگرایانه به دین، توجه به اقتضائات و نیازهای معنوی جامعه و برنامه ریزی برای آن و موارد متعدد دیگر به عنوان مهم‌ترین عناصر تأثیرگذار بر آینده روندهای آغاز شده در معنویت پیشنهاد شده است.

سایر موضوعات کتاب حاضر

در ادامه کتاب، علاوه بر پرداختن به ضرورت آینده پژوهی در این حوزه و اقتضائات آن، پیشینه ای از این کار نیز ارائه شده است. همچنین موضوعاتی نظیر اسلام رحمانی و معنویت فیزیکال، روند معنویت گرایی، ماهیت شناسی تقابل جریان های معنوی، معنویت مادی‌گرایانه و آینده مرجعیت علمی و معنوی حوزه های علمیه نیز به بحث گذاشته شده است.