به گزارش پایگاه اطلاع رسانی پژوهشکده مطالعات حوزه و روحانیت، این پژوهشکده و اندیشکده دفتر برنامه ریزی و نظارت حوزه های علمیه در سال 1397 در یک کار مشترک، موفق به برگزاری سلسله جلسات نشست های راهبردی شدند و با حضور برخی اندیشمندان و فضلای حوزوی از جمله آقایان حجج اسلام سیدمحمد طباطبائی، رضا خانجانی، احمد امامی، محمد سعیدی مهر، محمدعلی بهشتی منش، محمود قرائتی، وحید نجفی، محمد وکیلی و مجتبی متقی نژاد به بررسی مسائل راهبردی حوزه و روحانیت پرداختند. بخشی از مباحث نشست های مذکور به بررسی موضوع « طلاب و مسئله تلبس» اختصاص داشت که به همت پژوهشکده مطالعات راهبردی و به قلم حجت الاسلام وحید نجفی در قالب کتابی با همین عنوان تدوین گردیده است. متن پیش رو شامل گزارشی از کتاب مذکور است که تقدیم می گردد.

الف. مساله تلبس طلاب

لباس مخصوص روحانیت (عبا و قبا و عمامه) به مثابه لباسی دائمی است که روحانیون با تلبس به آن در جامعه شناخته می شوند و همواره و در همه محیط ها در حال ایفای کارکردهای خاصی هستند. در کنار نماد و نشانه بودن این لباس برای اعلام آمادگی در جهت ایفای کارکردها، وجود نظارت جدی مردمی بر اعمال و رفتار روحانیون، سبب مراقبت بیش تر روحانیون بر اعمال و رفتار خود گشته و می توانند از این امر برای تهذیب خود استفاده نمایند. از این رو مسئله تلبس، امری مهم بوده که امروز با چالش هایی از جمله عدم اهتمام جدی طلاب به آن مواجه است که توجه به آن را لازم می نماید.

ب. وضعیت شناسی لباس روحانیت

حوزه علمیه قم در سال 1379 برای رفع برخی مشکلات در موضوع لباس روحانیت (مثل تلبس غیر طلبه ها و عدم مطلوبیت سطح کمی و کیفی ملبسین)، تصمیم به ساماندهی امر تلبس گرفت که در این زمینه می توان به مطالب ذیل اشاره کرد.

1. مصوبه شورای عالی در خصوص تلبس

در گام اول ساماندهی آئین نامه ای تصویب گردید که تلبس را منوط به دریافت مجوز از معاونت تهذیب حوزه های علمیه نمود. معاونت تهذیب جهت صدور این مجوز با کمک مرکز صیانت (آمار و بررسی) باید صلاحیت طلاب را در سه زمینه عمومی، علمی و اخلاقی بررسی کرده و مؤلفه هایی را احراز نماید که برخی از آنها عبارتند از:

 داشتن حداقل 18 سال سن، داشتن وضعیت جسمی و روحی مناسب، عدم عضویت و سابقه ارتباط با گروهک های انحرافی و گروه های مخالف اسلام و تشیع و نظام اسلامی، عدم انحراف فکری و سیاسی و اخلاقی و … .

2. نهادینه سازی رویه سازمانی در مورد تلبس

جهت نهادینه نمودن رویه تازه تأسیس، اقدامات متعددی انجام گرفت. از جمله آنکه در سال 1388 با سازمان های مختلف تعامل شده و از آنها خواسته شد، جهت به کارگیری روحانیون در سازمان خود از آنها مجوز تلبس را مطالبه نمایند؛ همچنین با تعاملات صورت گرفته، علما نیز برای مراسم عمامه گذاری از طلاب مجوز مذکور را مطالبه می نمایند و مزایای حوزوی نیز به نوعی با اخذ این مجوز مرتبط گردید.

3. کارگاه های آموزشی برای طلاب

در سال های بعد کارگاه های آموزشی به مراحل اخذ مجوز تلبس اضافه گردید. این کارگاهها با هدف جبران نقیصه های رایج مهارتی و شناختی، مباحثی را در زمینه های مختلفی مانند مباحث علمی، اخلاقی، آداب معاشرت، بصیرت سیاسی و اجتماعی و مهارت های تبلیغی-اجتماعی و … برای طلاب بیان می کنند.

4. اقدامات پژوهشی و فرهنگی

با توجه به شبهات و ابهامات متعدد موجود در خصوص لباس روحانیت، پژوهش چندانی در این زمینه صورت نگرفته است و آنچه مشهورتر است کتابچه هایی با نام «لباس روحانیت، چراها و بایدها» است که توسط حجت الاسلام و المسلمین عالم زاده نوری تدوین شده است.

در خصوص اقدامات فرهنگی نیز می توان به دوره میثاق 2 اشاره نمود که در طی چند روز مطالبی در زمینه های انگیزشی برای طلابِ مقدمات ارائه می شود. همچنین علاوه بر جشن معرفت که برای عمامه گذاری برگزار می شود، می توان به اقدام مرکز خدمات حوزه نیز اشاره نمود که با فراهم نمودن شرایط زیارت چند روزه مشهد مقدس برای طلاب تازه ملبس شده، کارگاه هایی برای طلاب و همسران ایشان برگزار می گردد تا شرایط پیرامونی تلبس تسهیل گردد.

5. آمار مربوط به تلبس

علاوه بر مطالب فوق، آمارهایی از سامانه دیجیتال ثبت مجوز تلبس قابل دریافت است که علیرغم نواقص و خلأها می تواند قابل توجه قرار گیرد؛ آمارهای ارائه شده در این کتاب به تفکیک استان ها، سطح و پایه تحصیلی، سال و … تدوین شده است.

ج. مسائل مربوط به تلبس

مسائل مربوط به تلبس در این کتاب در سه دسته کلی «فرهنگی و شناختی»، «اجتماعی» و «سازمانی و کنترلی» تفکیک شده است.

بر این اساس مهم ترین مشکلات موجود در موضوع لباس روحانیت، از سنخ فرهنگی و شناختی هستند. عدم تمایل طیفی از طلاب برای تلبس، وجود انگیزه های غیراصیل طلبگی برای آن و عدم رعایت شئون لباس مخصوص روحانیت از سوی برخی طلاب، از اصلی ترین مشکلات موجود تلبس است.

همچنین مشروط شدن برخی از مزایای مادی به تلبس، چون استخدام در برخی سازمان ها، دریافت مدرک سطح سه حوزه، رتبه سوم شهریه و… سبب عدم رعایت شئون لباس روحانیت گردیده و گاهی نیز منجر به محدود شدن تلبس به دریافت حکم آن بدون تحقق خارجی اش شده است.

علیرغم گذشت حدود بیست سال از ورود سازمانی حوزه برای ساماندهی امور مرتبط به لباس مخصوص روحانیت، مشکلات و مسائل متعددی در این امر وجود دارد؛ مبهم بودن میزان مقبولیت دخالت سازمانی برای ساماندهی امر تلبس و وجود پیامدهای نامطلوب در این عرصه، نشان دهنده ضرورت برنامه دقیق و آینده نگرانه در این زمینه است.

فقدان قانون کشوری درباره تلبس و عدم امکان مواخذه افرادی که بدون صلاحیت، این لباس را به تن کرده اند نیز حلقه مفقوده ساماندهی و نقطه ای چالش برانگیز است که بستر سوءاستفاده سهل تر برخی را فراهم می کند.

د. راهبردها و راهکارها

بخش اصلی این پژوهش، راهبردها و راهکارهایی است که می تواند مورد توجه مسئولان قرار گیرد که پس از بخش وضعیت شناسی و مسئله شناسی، زمینه آن فراهم شده است و در اینجا بدان پرداخته می شود. محورهای این راهکارها عبارتند از:

1. گسترش پژوهش درباره لباس روحانیت و حل ابهامات و سؤالات

شاید جدی ترین معضل سیاست گذاری در امور مربوط به لباس ویژه روحانیت، ابهامات و سؤالات بی پاسخ مانده متعدد در این عرصه است که باید با توجه به انواع پژوهش ها، آنها را حل و مسیر تصمیم گیری دقیق در این عرصه را هموار نمود. در این باره چند مدل پژوهش «مطالعات اسنادی و مبنایی»، «مطالعات میدانی و پیمایشی» و «مطالعات کاربردی» باید مدنظر قرار گیرد.

2. سیاست گذاری متناسب با حقایق زمانه، مبتنی بر اصول و با اصالت نگاه فرهنگی

باید علاوه بر توجه به وضعیت مطلوب، درک صحیح از شرایط فعلی نیز مدنظر قرار گیرد و با توجه به آن به سمت شرایط مطلوب گام برداشت که در این روش تحقق آرمان‌ها، برای افق بلندمدت و پس از طی چندین مرحله واسطه‌ای مدنظر قرار می‌گیرد؛ بنابراین لازم است توجه کرد که اکنون با توجه به شرایط اجتماعی و وضعیت نهاد روحانیت، تغییرات گسترده در کارکردهای روحانیت و مسائل منزلتی و … قطعاً نمی‌توان توقع یکدست بودن ظاهر تمام روحانیون را داشت که این مسئله باید در سیاستگذاری مدنظر قرارداد.

3. آموزش کارآمد، به موقع و جامع

اگرچه فاصله قابل توجهی بین زمان تلبس طلاب و آغاز مسیر طلبگی آنها وجود دارد، اما احساس می شود طلاب پس از پیمودن این مسیر، همچنان نقیصه های آموزشی و مهارتی متعددی برای تلبس دارند. از همین رو صدور مجوز تلبس منوط به شرکت در کارگاه هایی شده است؛ اما با توجه به ابهامات و اختلاف نظرهای متعدد مربوط به شئون تلبس در بین بزرگان و ناچیز بودن زمان این دوره در مقایسه با سال های تحصیلی سپری شده، نمی توان توقع چندانی از این کارگاهها داشت. محتوای آموزشی این کارگاه ها نیز گاهی عمدتاً به سمت تعلیم برخی از احکام شرعی و بیان نکات اخلاقی کلی رفته است که نشان می دهد اصلاح برنامه آموزشی نیازمند اهتمامی جدی است.

4. فرهنگ سازی و بسترسازی برای تلبس

اقدامات فرهنگی و بسترسازی، اصلی ترین کاری است که باید امور مرتبط به تلبس را به سامان برساند و از تقدس آن صیانت نماید و کارکردهای آن را مستحکم باقی نگاه دارد. در این خصوص در پژوهش حاضر به 5 محور پرداخته شده که برای نمونه می توان به دو مورد ذیل اشاره کرد.

1.4. مرحله ای و تدریجی نمودن تلبس

فاصله بسیار بین آغاز طلبگی و تلبس، همزمان با افزایش سن و تثبیت خصیصه های فردی، سبب سخت شدن پذیرش تلبس می گردد. حال آنکه اگر تمایز طلاب با مردم به شکل مرحله ای و تدریجی حاصل شود، سختی این امر تا حد بسیاری رفع می شود؛ خصوصاً که در آغاز طلبگی و با قوی تر بودن انگیزه ها و کمتر بودن سن، پذیرش تلبس مسیر هموارتری دارد.

2.4. توجه شایسته به اهمیت تلبس

اگرچه تلبس طلاب در نزد بزرگان حوزه، امر مهمی است، اما می توان با برخی اقدامات، اهمیت آن را بیش تر بازتاب داد. برگزاری هر چه پرشورتر مراسم عمامه گذاری، یکی از اقدامات مؤثر در این راستاست. اجتماع علمای بزرگ در یک مراسم، استفاده از سوگندنامه و … نیز می تواند تجلی اهمیت تلبس بوده و توجه به آن را از شعار فراتر می برد و سبب اهتمام طلاب به آن و توجه به شئون تلبس می شود.