به گزارش پایگاه اطلاع رسانی پژوهشکده مطالعات راهبردی حوزه و روحانیت، این پژوهشکده با همراهی اندیشکده دفتر برنامه ریزی و نظارت حوزه های علمیه در سال 1397 در یک کار مشترک، موفق به برگزاری سلسله جلسات نشست های راهبردی شدند و با حضور برخی اندیشمندان و فضلای حوزوی از جمله آقایان حجج اسلام سید محمد طباطبائی، رضا خانجانی، احمد امامی، محمد سعیدی مهر، محمدعلی بهشتی منش، محمود قرائتی، وحید نجفی، محمد وکیلی و مجتبی متقی نژاد به بررسی مسائل راهبردی حوزه و روحانیت پرداختند. بخشی از مباحث نشست های مذکور به بررسی موضوع «طلاب و مسئله هویت» اختصاص داشت که به همت پژوهشکده مطالعات راهبردی و به قلم حجت الاسلام وحید نجفی در قالب کتابی با همین عنوان تدوین گردیده است. متن پیش رو شامل گزارشی از کتاب مذکور است که تقدیم می گردد.

1. مسئله هویت طلبگی

هویت طلبگی یکی از مسائل اساسی است که باید به آن اهتمام ورزید، چرا که عده قابل توجهی از حوزویان رخ دادن خدشه در هویت را احساس نموده و به دنبال چاره-جویی برای حل آن هستند و از نگاه جامعه شناختی همین مقدار در مساله شدن یک موضوع کفایت می کند.

از سوی دیگر این ادعا را می توان مسلم دانست که موضوع هویت، امروزه مسائل متعددی را برای حوزه و روحانیت ایجاد نموده است؛ به عبارت دیگر تلقی افراد از هویت و کنش ها و تصمیم گیری های ناشی از آن تلقی، در نهاد روحانیت چالش هایی ایجاد نموده است که برخی عبارتند از:

الف. مسائل و معضلات تعلیمی

برای مثال تفاوت در تلقی افراد از هویت طلبگی موجب شده است که برخی لزوم تغییر در کتب آموزشی و علمی را ضرورتی حتمی بدانند در حالی که در نقطه مقابل، برخی دیگر با تلقی خود از هویت، با این تغییرات مخالفت هایی ابراز می دارند.

ب. مسائل و معضلات کارکردی

با ظهور عرصه هایی چون فضای مجازی در عصر حاضر اگرچه ، ضرورت حضور روحانیت در آن به شکل فراگیری مقبول قرار گرفته، اما احساس تعارض این حضور با هویت طلبگی در ورود به این عرصه، تأخیر ایجاد نموده است؛ هرچند هنوز هم چگونگی نقش آفرینی روحانیت در این عرصه، مساله ای چالش برانگیز است که تلقی ها از هویت طلبگی به وضوح در این چالش اثرگذار است.

ج. مسائل و معضلات مربوط به زی طلبگی

در این موضوع نیز انگیزه برخی طلاب برای کسب شغل و … از جمله تغییرات قابل ذکر در مسئله زی طلبگی است که می توان ردپای تلقی از هویت طلبگی را در آن مشاهده نمود و چه بسا از منظر برخی، اولویت دادن به نقش های علمی و اجتماعی، سبب کم توجهی به مسئله تهجد نیز شده باشد.

2. چیستی هویت طلبگی

اگرچه رسیدن به تعریف واحد و کامل از هویت طلبگی امری دشوار است اما پیش از هر چیز لازم است، به توافقی اجمالی بر چیستی هویت طلبگی تمسک کرد که با توجه به آن بتوان به حل مسائل فعلی مبادرت ورزید.

هویت طلبگی در برخی از متون مورد اقبال، این گونه تعریف شده است: طلبه در راه شناخت عمیق دین خدا و ابلاغ، دفاع و اجرای آن می کوشد و برنامه خدمت اجتماعی خود را در این رسالت متمرکز کرده است؛ یعنی برخلاف دیگر مردم که عمده زمان و توان خود را در برنامه های دیگر می گذرانند طلبه، سرمایه، توان و زمان خود را عمدتاً به ارتباط با منابع دینی و تلاش برای فهم و تبلیغ آن یا دفاع از آن یا گسترش زندگی دینی در سطح جامعه صرف می کند.

البته جهت وضوح بیشتر معنا و مقصود از هویت طلبگی نکات مهم دیگری را باید مدنظر قرار داد که برخی عبارتند از:

الف- آنچه در اینجا مقصود است، هویت گروهی یا نوعی یا صنفی طلاب است نه هویت شخصی؛

ب- مقوم اصلی و اولیه هویت طلبگی، از منظر نصوص دینی آیه نفر است که دو محور عمده «تفقه» و «انذار» را تبیین می نماید؛

ج- اگرچه روحانیون (از طلاب مبتدی تا عالی ترین سطوح) تفاوت ها و تمایزات جدی با یکدیگر دارند، اما هسته اصلی هویت طلبگی می تواند همه این افراد را علیرغم درجات مختلف، در ذیل یک محور قرار دهد.

 

3. عوامل مؤثر بر هویت طلبگی و بحران آن

جهت حل مشکلات و مسائل مربوط به هویت طلبگی، شناسایی علل و عوامل مؤثر بر آن، سبب توجه اصولی برای حل مسائل و رسیدن به راهکارهای لازم خواهد شد، از همین رو ابتدا تلاش می شود، این علل و عوامل به نحو مفیدی شناسایی شوند و روشن گردد که در وضعیت کنونی، هویت طلبگی تحت تأثیر چه مؤلفه هایی دچار اختلال شده است؟ این عوامل را می توان در دو بخش کلی مرتبط به حوزه علمیه و جامعه جای داد.

الف. حوزه علمیه

حوزه علمیه به عنوان مهم ترین سازمان مرتبط با روحانیت و مرکز اصلی تعلیم و تربیت طلاب، نقش بسیار گسترده ای در شکل گیری هویت طلبگی دارد و از جهات مختلفی می تواند تأثیرات گوناگونی بر آن به جای گذارد که از جمله این جهات می توان به نظام تعلیمی و تهذیبی حوزه ها و نیز بحران هویتی در سازمان روحانیت اشاره کرد.

ب. جامعه

طلاب بخشی از جامعه هستند، از همین رو تحولات گسترده رخ داده در جامعه در پی رشد مدرنیته و پیروزی انقلاب اسلامی ایران، طلاب را تحت تأثیر قرار داده است که بخشی از این تأثیرات به هویت طلبگی مرتبط هستند که در ادامه به برخی اشاره می شود.

ب.1. روحیات فردی

بخشی از تأثیرات جامعه، بر روحیات فردی حوزویان است، به عنوان نمونه ابزارهای تکنولوژیک، رسانه ها، فضای

مجازی و … فرهنگ غالبی دارند که طلاب نیز از تاثیرات آن مستثنی نبوده اند.

ب.2. رقبای روحانیت

در جامعه امروز، روحانیت رقبایی دارد که در هویت آن به انواع گوناگون خدشه ایجاد می کنند برای مثال در رابطه با کارکردهای روحانیت، نقش سازمان ها در مدیریت مناسک دینی بسیار پررنگ شده و حوزه و روحانیت را تا حدی به حاشیه رانده اند.

ب.3. مردم

تلقی مردم از چیستی هویت طلبگی عنصری تعیین کننده در آن است: رشد و تغییر توقعات مردم از روحانیت، از سویی سبب تصدی گری سریع تر ایفای نقش ها از جانب طلاب می شود و فرصت تعلیمی و تهذیبی آنها را محدود می کند و از سوی دیگر از آنها ایفای نقش هایی را می طلبند که ارتباط آن با هویت طلبگی چندان روشن نیست.

4. راهبردها و راهکارهای حل مسئله

اگرچه تبیین عوامل مؤثر بر مساله هویت، نقاط لازم برای درمان مساله را مشخص نموده و مسیر را نشان می دهد، اما تبیین دقیق تر و جامع راهبردها و پرداختن به برخی نکات جزئی می تواند راهگشا باشد که در اینجا بدان پرداخته می شود.

الف. ارتقاء بهره وری نظام آموزشی و ایجاد جامعیت در آن

جهت رفع مشکلات نظام آموزشی حوزه های علمیه محورهای عمده ای که باید مدنظر قرار گیرند، که به عنوان نمونه اصلاح متون و روش های آموزشی برای صرفه جویی در وقت، یکی از این محورهاست. روند تغییر کتب درسی حوزه ها، جریان یافته؛ هرچند که سرعت لازم و اهتمام کافی بدان مبذول نشده است؛ اما آنچه باید مورد تأکید ویژه قرار گیرد، لزوم شروع دروس حوزوی با تعلیم اسلام شناسی تقلیدی است تا در لایه های تعلیمی تکمیلی، به اسلام شناسی اجتهادی تبدیل گردد.

ب. بازسازی نظام تربیتی حوزه ها با توجه ویژه به استاد محوری

اخلاق، معنویت و تهذیب از اصلی ترین مؤلفه های سازنده هویت یک روحانی است که روحانی بدون آنها حتی اگر عالم باشد، مورد اقبال مردم نخواهد بود. از همین رو در نظام تعلیمی حوزه ها، تربیت و تهذیب باید بر تعلیم مقدم باشد و عناصری که با تغییر نظام تعلیمی به این امر مهم اخلال وارد کرده اند، اصلاح شوند و اخلاق از قرار داشتن در حاشیه به موضع اصلی خویش و جایگاه فراگیر بازگردد.

ج. بازسازی سازمان حوزه های علمیه با توجه به نیازها و اصول هویتی

تحول حوزه ها که امری لازم و ضروری بوده، گاهی با حرکاتی نسنجیده همراه شده است. گرته برداری معیوب از نظام های آموزشی غیر حوزوی، دامن زدن به آفات مدرک گرایی و … نشان می دهند که سازمان حوزه نیازمند بازنگری در سیاست های تحولی خود است تا سنت های ناکارآمد را کنار زده و محاسن خویش را حفظ نماید و در دوره ای برنامه ریزی شده، گذار خود را کامل نموده و به ساماندهی کامل و منسجمی نائل آید.

د. تثبیت و ارتقاء کارکردهای روحانیت با توجه به مقتضیات جامعه

گلوگاه اصلی بحران هویت نوعی، اخلال در کارکردها و سلب احساس مؤثر و مفید بودن است. از همین رو توجه به کارکردهای روحانیت، خصوصاً با توجه به تغییرات گسترده در آن به دلیل تغییرات مدرنیته و تحولات پس از انقلاب لازم و ضروری است. در این خصوص باید به چند محور اساسی «تقویت کارکردهای اصیل و سنتی»، « مدیریت ورود به خدمات اجتماعی» و « تثبیت و پالایش کارکردهای جدید» توجه داشت.

ه‌­­. ترویج دینداری اصیل و عقلانی و مقابله با قرائت های انحرافی و سطحی

ورود غیرروحانیت در مدیریت مناسک دینی، ورود روشنفکران در القای نظریه های دینی جدید و ورود خطبا و مبلغان غیرروحانی در تهییج انقلابی و دینی می تواند خطری برای دین‌داری و صیانت از دین محسوب گردد؛ بنابراین روحانیت باید با ترویج دینداری عقلانی (برخلاف تهییج احساسات) و به دور از بدعت و خرافات و سطحی نگری، نقش اساسی خود را ایفا نماید و از افتادن در دام عوام گرایی بپرهیزد.

و. ایفای نقش فعال روحانیت در بازسازی هویتی و به حداقل رساندن انفعال

جامعه طیف های گوناگونی دارد و توقعات و خواسته های آنها از روحانیت نیز گوناگون است. خواص مؤمنان با توجه به گسترش رسانه ها و سهولت دسترسی به روحانیون توانمند و برجسته، سلیقه هایشان سخت گیرانه تر شده است و به راحتی یک روحانی را نمی پذیرند که باید در کنار تعدیل خواسته های آنها، مهارت ها و توانمندی های طلاب را در حد ممکن رشد داد.

توده های مردم خواسته های بسیار متنوعی از روحانیت دارند که لازم است برخی از آن خواسته ها محترمانه رد شود؛ البته برخی از خواسته ها که تحت عنوان کمک به برادر دینی جای می گیرند تا آنجا که خلاف شأن و تقدس روحانیت نباشد، می تواند اجابت شود.